Digitale obstakels ontrafeld: hoe sociale, materiële en persoonlijke factoren ons digitaal welzijn beïnvloeden

Deze studie onderzocht gedurende twee jaar hoe zestien volwassenen in Vlaanderen en Brussel dagelijks obstakels ervaren in hun digitaal welzijn. Het laat zien hoe sociale relaties, digitale apparaten en ruimtelijke ervaringen met elkaar verbonden zijn en hoe (gendergerelateerde) verantwoordelijkheden en sociale relaties invloed hebben op iemands digitaal welzijn. De studie toont hiermee aan waarom mensen vaak beperkt agenstchap (“constrained agency”) voelen met hun digitale ervaringen. Het is daarom ook noodzakelijk om geïndividualiseerde responsabilisering voor een digitaal welzijn te overkomen door aandacht te brengen naar onderliggende ongelijkheden en privileges die het alledaagse gedigitaliseerd leven mee vormgeven.

Sociale obstakels

• Sociale relaties en verantwoordelijkheden zijn belangrijke elementen die digitale media- en technologiegebruik mee vormgeven. Mensen voelen zich vaak verplicht om altijd bereikbaar te zijn, vooral in hun rollen als ouder, partner, collega of vriend(in).
• Digitale apparaten, zoals smartphones, zijn nauw verweven met sociale rollen en maken het moeilijk om te ontkoppelen. Bijvoorbeeld: werkgerelateerde berichten via WhatsApp dringen door in privé- of gezinstijd.
• Genderrollen versterken de druk: vrouwen met zorgtaken ervaren vaak meer digitale verantwoordelijkheden, zoals het beheren van familieplanning of sociale communicatie. Zorgwerk vormt dus een extra obstakel voor mensen die willen deconnecteren, maar ook veel zorgtaken uitvoeren.

Materiële obstakels

• Technologische infrastructuren en apparaten, zoals smartphones en werkplatforms, beïnvloeden het vermogen om te deconnecteren. Bijvoorbeeld: meldingen en tweestaps-authenticatie zorgen voor constante onderbrekingen, wat deconnecteren voor focustijd bijvoorbeeld bemoeilijkt.
• Top-down digitalisering, zoals Bluetooth-deuren of verplichte digitale tools op het werk, hebben een invloed op gewenste deconnectiegewoontes in niet-werksferen van het alledaagse leven.
• Sommige deelnemers implementeerden eigen deconnectiestrategieën, zoals vliegtuigmodus of het gebruik van dumbphones, om afleiding te voorkomen of hun alledaags leven te versimpelen. Deze strategieën brachten vaak nieuwe uitdagingen, zoals het missen van Wi-Fi of relationele verantwoordelijkheid naar anderen doorschuiven.

Individuele obstakels

• Veel deelnemers zagen hun eigen gewoontes of 'slechte discipline' als de oorzaak van hun digitale struggles, wat leidde tot gevoelens van schuld. Dit individualiseert het probleem en negeert bredere sociale en technologische invloeden.
• Individuele verantwoordelijkheden, zoals het volgen van sociale normen en verwachtingen, maken het moeilijk om deconnectie vol te houden. Bijvoorbeeld: ouders voelen zich verplicht om constant op de hoogte te blijven van updates over hun kinderen.
• Sommige deelnemers vonden creatieve oplossingen, zoals gamified apps of analoge hulpmiddelen, maar deze waren vaak niet voldoende om structurele obstakels te overwinnen.

Conclusie en discussie

• Constrained agency: Mensen hebben vaak beperkt agentschap over hun digitaal welzijn door sociale, technologische en persoonlijke factoren. Individuele inspanningen alleen zijn vaak niet genoeg om obstakels te overwinnen door bredere maatschappelijke structuren en verwachtingen.
• Digitale verbondenheid is complex: Digitale media zijn zo verweven met het dagelijks leven dat deconnecteren niet alleen een breuk met technologie is, maar ook met sociale relaties en verantwoordelijkheden.
• Maatschappelijke ongelijkheden: Genderrollen en sociale verwachtingen versterken digitale ongelijkheden, waarbij vrouwen vaker een grotere zorglast dragen in het onderhouden van digitale verbondenheid.
• Collectieve oplossingen nodig: De studie roept op om verder te kijken dan individuele oplossingen, zoals zelfhulpboeken, en meer aandacht te besteden aan collectieve strategieën. Het herverdelen van verantwoordelijkheden, zoals zorgtaken, kan helpen om meer ruimte te creëren voor deconnectie.
• Reflectie op bredere structuren: Het identificeren van obstakels laat zien hoe diepgewortelde machtsverhoudingen en ongelijkheden worden gereproduceerd in digitale technologieën en praktijken. Hier ligt een kans om deze structuren te bevragen en aan te pakken.

De studie benadrukt dat digitale welzijnsproblemen niet alleen op individueel niveau moeten worden aangepakt, maar ook op sociaal en maatschappelijk niveau. Nieuwe collectieve strategieën kunnen helpen om de inherente collectiviteit van verbondenheid te herkennen en op deze manier persoonlijke en structurele uitdagingen beter aan te pakken.