De staat van de onderzoeksjournalistiek anno 2023: Mannen domineren en financiële uitdagingen voor freelancers

Mannen zijn niet alleen oververtegenwoordigd in de onderzoeksjournalistiek. Ze verdienen ook meer. Verder valt op dat er binnen redacties steeds meer ruimte is voor onderzoeksjournalistiek, al is er op diezelfde redacties nog steeds een gebrek aan diversiteit. Bovendien is het aandeel freelancers in de onderzoeksjournalistiek behoorlijk groot (een derde). Dat blijkt uit het eindrapport ‘Onderzoeksjournalistiek in Nederland en Vlaanderen anno 2022’, een onderzoek dat onderzoeksjournalistiek in Vlaanderen en Nederland in kaart brengt. 

• De diversiteit in de populatie van onderzoeksjournalisten is heel gering. Twee derde is man, twee derde heeft een universitair diploma op zak, twee derde is politiek gezien  links georiënteerd. Qua afkomst zijn er nauwelijks onderzoeksjournalisten die niet in Nederland of België zijn geboren of van wie een van de ouders buiten Nederland of Vlaanderen is geboren.
• Onderzoeksjournalistiek is nog altijd overwegend mannenwerk. Niet alleen is twee derde van de onderzoeksjournalisten man, ook hebben hun vrouwelijke collega’s minder vaak een voltijds dienstbetrekking met vast contract. Ook hebben vrouwen vaker een tijdelijk contract. Vrouwen verdienen maandelijks gemiddeld genomen minder dan mannen, maar dat kan komen doordat ze minder uren werken. Vrouwen werken vaker als freelancer. Minder dan een kwart van de leidinggevenden in de onder zoeksjournalistiek is vrouw.
• Het aandeel freelancers in de onderzoeksjournalistiek is behoorlijk groot (een derde).  Ze steken veel tijd in de opdrachten die ze doen, maar de financiële vergoeding die ze ervoor krijgen is bescheiden, met een gemiddelde van 28 euro bruto per uur. Freelancers geven aan dat ze vaak veel meer uren in onderzoek steken dan waarvoor ze betaald krijgen van media die hun werk publiceren.
• Met name voor freelancers is externe financiering via fondsen een goede mogelijkheid om onderzoeksprojecten te financieren. De toename van het aantal fondsen (met name in Nederland) zien onderzoeksjournalisten als een positieve ontwikkeling, want zonder deze financiële bronnen zouden allerlei onderzoeksjournalistieke projecten in hun ogen niet verwezenlijkt worden. Er zit ook een keerzijde aan voor freelancers: media gebruiken financiering door fondsen als argument om niet of minder voor een productie te hoeven betalen en soms wil een medium een aanvraag doen bij een fonds alvorens een freelancer met het onderzoek kan starten, wat zorgt voor vertraging.
• Net als het onderzoek van DSP uit 2018 concludeert dit onderzoek dat er weinig lokale onderzoeksjournalistiek lijkt te zijn. Maar 15% van de onderzoeksjournalisten afficheert zich als lokale onderzoeksjournalist. Slechts een enkeling houdt zich exclusief bezig met lokale onderzoeksjournalistiek. Met name in bepaalde regio’s en provincies lijkt er niet of nauwelijks sprake te zijn van lokale onderzoeksjournalistiek. Het is in dat opzicht positief dat er in Nederland lokale en provinciale mediafondsen zijn ontstaan. Tegelijkertijd is er sprake van een zeker willekeur: daar waar lokale of regionale mediafondsen zijn, is niet per se het grootste gebrek aan onderzoeksjournalistiek. Zo heeft Zuid-Holland een provinciaal mediafonds, maar lijkt er een veel grotere schaarste aan lokale en regionale onderzoeksjournalistiek te zijn in Zeeland, Overijssel en Flevoland. In Vlaanderen ontbreken zulke lokale en regionale mediafondsen vooralsnog helemaal.
• De onderzoeksjournalisten zijn gematigd positief over de meerwaarde die de journalistieke opleiding die ze volgden, heeft voor het onderzoeksjournalistieke werk dat ze nu doen. Veertig procent vindt dat hun journalistieke opleiding goed geholpen heeft om nu als onderzoeksjournalist te werken. Een deel vindt dat er nood is aan meer opleiding of training op het gebied van datajournalistiek, OSINT en online research.  Ook in 2002 was er al behoefte aan ‘trucs voor het internet’ en ‘rekenmeesters’ voor het doen van kwantitatieve journalistiek.
• Veel onderzoeksjournalisten krijgen te maken met tegenwerking, uit diverse hoeken. Evident is de veelvuldige belediging en bedreiging die plaatsvindt via sociale media,  maar ook telefonisch of face-to-face. Bovendien hebben onderzoeksjournalisten veelvuldig te maken met tegenwerkingen door overheden, bedrijven en andere organisaties, zoals het vertragen van woo- of wob-verzoeken, het dreigen met juridische procedures of het indienen van klachten.

Bron van deze resultaten zijn de conclusies uit het rapport pagina 59 en 60. 

Meer weten?

Op de website van VVOJ staat ook een bijhorend artikel, geschreven door Annick Hus.